Zachowek – zmiany przepisów w maju 2023

Dla wszystkich, którzy interesują się tematyką zachowku, 2023 rok przyniósł sporo nowości. Zachowek to jedna z tych instytucji prawa spadkowego, której stosowanie niekiedy rodzi wiele kontrowersji. Zdarza się bowiem, że spadkobiercy opiekujący się z pełnym zaangażowaniem spadkodawcą zmuszeni są zapłacić tytułem zachowku pieniądze jego krewnym, którzy nie dbali należycie o relację z nim. Między innymi z uwagi na te kontrowersje dotyczące zachowku, w 2023 r. doczekaliśmy się pierwszych od lat poważniejszych zmian w prawie. 

Co to jest zachowek?

W Sieci stosunkowo często można znaleźć pytania w stylu „Co to jest zachowek?”. Popularność tego tematu wynika przede wszystkim z faktu, że zachowek, zwany niekiedy zachówkiem, nie jest ani instytucji intuicyjną, ani prostą w stosowaniu. Także z uwagi na wielopoziomowy sposób wyliczania, wiele osób nie do końca rozumie, co to jest. Zachowek to swego rodzaju rekompensata, jaką najbliższej rodzinie zmarłego wypłaca osoba, która otrzymała całość lub większą część spadku. 

Zmiany w przepisach o zachowku obowiązujące od maja 2023

Jak wspomniano na początku, 2023 rok przyniósł w przypadku zachowku zmianę przepisów, która w ograniczonym, ale jednak istotnym zakresie wpływa na funkcjonowanie tej instytucji. Nowelizacja obowiązująca od 22 maja 2023 r. związana jest z wprowadzeniem do polskiego porządku instytucji fundacji rodzinnej. Najważniejsze zmiany w przepisach o zachowku to:

• możliwość powołania fundacji rodzinnej jako spadkobiercy w testamencie (art. 927 Kodeksu cywilnego, dalej k.c.);
• rozszerzenie świadczeń ekwiwalentnych wobec zachowku o świadczenia ze strony fundacji rodzinnej (art. 991 k.c.);
• uwzględnienie w obliczaniu substratu zachowku świadczeń związanych z fundacjami rodzinnymi (art. 993 i 994[1] k.c.);
• określenie zasad ustalania wartości funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej i mienia w związku z rozwiązaniem fundacji (art. 995 k.c.);
• zaliczenie świadczeń od fundacji rodzinnej na zachowek (art. 996 i 997 k.c.);
• możliwość odroczenia terminu zapłaty zachowku, rozłożenia na raty lub obniżenia (art. 997[1] k.c.);
• uprawnienie do domagania się wyrównania zachowku od fundacji rodzinnej (art. 1000 k.c.);
• wprowadzenie kolejności zaspokojenia od osób związanych z fundacją rodzinną (art. 1001 k.c.);
• określenie przedawnienia roszczeń o zachowek przeciwko fundacji rodzinnej (art. 1007 k.c.);
• możliwość zrzeczenia się dziedziczenia wyłącznie w zakresie części lub całości prawa do zachowku (art. 1048 k.c.).

Podsumowując, nowelizacja zasadniczo dostosowała do realiów fundacji rodzinnych instytucję, jaką jest zachowek. Zmiana przepisów zaingerowała jednak także w niektóre bardzo istotne kwestie ogólne dotyczące tej instytucji. Nowością jest chociażby wprowadzenie przez ustawodawcę możliwości odroczenia płatności należnego zachowku, rozłożenia na raty, a niekiedy nawet jego obniżenia. 

Komu należy się zachowek?

Odpowiadając na pytanie, komu należy się zachowek, należy uwzględnić treść art. 991 k.c. Zgodnie z tym przepisem uprawnieni do zachowku to potomkowie (zstępni), małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Warunkiem jest tutaj ustalenie, że ten, komu należy się zachowek, byłby powołany do spadku z mocy ustawy, gdyby spadkodawca nie pozostawił testamentu.

To dopiero początek weryfikowania w postępowaniu o zachowek, komu przysługuje. W dalszej kolejności należy sprawdzić, czy osoba uprawniona do zachowku nie otrzymała go przypadkiem w formie darowizny od spadkodawcy, powołania do spadku, zapisu lub świadczenia od fundacji rodzinnej. Jeśli tak, zachowek takiej osobie nie przysługuje.

Kiedy nie należy się zachowek?

Prawo przewiduje następujące sytuacje, kiedy nie należy się zachowek (zachówek):

• osoba nie jest zstępnym, rodzicem lub małżonkiem spadkodawcy;
• osoba otrzymała należy zachowek w formie świadczeń opisanych wcześniej;
• osoba została wydziedziczone przez spadkodawcę;
• osoba zrzekła się dziedziczenia lub prawa do zachowku w myśl nowych przepisów;
• osoba została uznana za niegodną dziedziczenia;
• osoba odrzuciła spadek.

Jedną z sytuacji, kiedy nie należy się zachowek, jest wydziedziczenie dokonane przez spadkodawcę. Można tego dokonać, gdy uprawniony do zachowku:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Prawo do zachowku a wysokość świadczenia

Zmiany w przepisach o zachowku nie dotknęły podstawowej kwestii, czyli zasad obliczania udziału należnego uprawnionemu. W myśl art. 991 § 1 k.c. obliczając wysokość świadczenia z tytułu zachowku najpierw musimy ustalić, jaki udział w spadku miałby uprawniony, gdyby dziedziczył z ustawy. Następnie udział ten mnożymy przez jedną z poniższych wartości:

• 2/3 – jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy;
• 2/3 – jeśli uprawniony to zstępny, który jest małoletni;
• 1/2 – w pozostałych przypadkach.

Otrzymany w ten sposób wynik mnożymy przez wartość masy spadkowej. Ustalając wysokość należnego zachowku, pamiętać należy jednak o świadczeniach, które go pomniejszają. 

Co zrobić, aby otrzymać zachowek?

Roszczenie o zachowek związane jest z tym, że ktoś z kręgu najbliższych osób spadkodawcy nie otrzymał swojej części spadku, ponieważ dostał ją ktoś inny. Z tego powodu przed rozpoczęciem jakichkolwiek działań dotyczących zachowku najczęściej przeprowadzenie jest postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.

Takie postępowanie pozwala na ustalenie, kto otrzymał spadek i przeciwko komu należy wystąpić w sprawie o zachowek. Nowe przepisy do kręgu zobowiązanych dołączyły fundację rodzinną, ale w najbardziej popularnym scenariuszu będzie to po prostu spadkobierca wskazany w testamencie.

Jak ubiegać się o zachowek?

Gdy ustalimy już, kto jest zobowiązany, w pierwszej kolejności warto podjąć pozasądową próbę załatwienia kwestii zachowku. 

Jeśli wezwanie do zapłaty, mediacja lub inny rodzaj poszukiwania ugody zawiodą, konieczne jest wytoczenie podmiotowi zobowiązanemu powództwa.

Czy roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu?

W przypadku przedawnienia roszczenia o zachowek nowe przepisy nie wprowadziły żadnych rewolucyjnych zmian. Art. 1007 k.c. wprowadza w tym zakresie następujące regulacje:

• roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu;
• roszczenie spadkobiercy o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu;
• roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych zapisów windykacyjnych i darowizn przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku.

Zmiany w zachowku polegają w tym zakresie na określeniu przedawnienia (także pięcioletniego) dla roszczeń przeciwko fundacji rodzinnej i osobie, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji.

Czego można żądać z tytułu zachowku – pieniądze, nieruchomości, a może coś jeszcze?

Roszczenie dotyczące zachowku jest roszczeniem pieniężnym, a zatem jego realizacja na drodze postępowania sądowego polega wyłącznie na żądaniu zapłaty od zobowiązanego podmiotu konkretnej sumy pieniężnej.

Zakres ten nie uległ w drodze nowelizacji żadnym zmianom. W zachowku dopuszczalne jest jednak zawarcie pozasądowej ugody, co otwiera szersze możliwości realizacji tego obowiązku. W toku postępowania pozasądowego „tytułem zachowku” można przenieść w zasadzie dowolne prawa majątkowe, które stanowić będą ekwiwalent tego roszczenia. Mogą to być nieruchomości, rzeczy ruchome albo np. papiery wartościowe.

Zachowek – wsparcie adwokata

Nie ulega wątpliwości, że wśród instytucji prawa spadkowego budzących największe emocje znajduje się właśnie zachowek. Zmiany wprowadzone do Kodeksu cywilnego w maju 2023 r. mają na celu jego uelastycznienie.

W sprawach o zachowek warto rozważyć skorzystanie z pomocy adwokata już na jej wczesnym etapie. Dobry pełnomocnik nie tylko poprowadzi negocjacje i spór sądowy, ale przede wszystkim przeanalizuje dokumenty i ustali, co właściwie wchodzi w skład masy spadkowej, na podstawie której ustala się zachowek, komu przysługuje i jaka jest jego wysokość. Kwestie zaliczania darowizn, kosztów utrzymania i innych tego typu świadczeń mogą okazać się wyjątkowo skomplikowanym tematem. Z tych powodów warto w sprawie o zachowek zwrócić się do adwokata.

Zachęcamy do bliższego zapoznania się z ofertą Kancelarii w zakresie spraw cywilnych.

Jeśli potrzebujesz pomocy w kategorii: zachowek, zachowek, zachowek komu przysługuje, kiedy nie należy się zachowek, komu należy się zachowek, co to jest zachowek, zachowek 2023, zachowek zmiany, zachowek zmiana przepisów, zmiany w przepisach o zachowku, zachowek nowe przepisy, zmiany w zachowku, zapraszamy do kontaktu z adwokatem.